Na straży historii UMB (i nauki)

Pałac Branickich, czyli główna siedziba Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku to miejsce naznaczone „genius loci”, w którym opiekuńczymi duchami miejsca są medycy i muzealnicy. Od 10 lat działa tu muzeum ukazujące dzieje lecznictwa, historię nauki i rodu Branickich.

Uniwersyteckie muzea od wieków pełnią szczególną misję – chronią dziedzictwo akademickie, są świadkami historii danej uczelni oraz rozwoju nauki. Pierwotnie uczelniane muzeum związane było głównie ze studiami naukowymi i edukacją. Odpowiadało to definicji słynnego greckiego mouseionu jako miejsca kultu muz i jednocześnie nauki w zakresie literatury, historii, muzyki, matematyki, astronomii i medycyny. Wchodzące w skład mouseionu m.in. ogrody botaniczne, zoologiczne, prosektorium, kolekcje anatomiczne były doskonałą przestrzenią do prowadzenia rozlicznych studiów naukowych. Nabrało to pełnego wymiaru w epoce nowożytnej gdy postęp naukowy, rozwijająca się dydaktyka i rosnące znaczenie ochrony dziedzictwa nauki doprowadziły do stworzenia muzeów w strukturach uniwersytetów. Pierwsze tego typu muzeum zorganizowano w 1683 roku na Uniwersytecie w Oksfordzie, na bazie kolekcji przekazanej przez Eliasa Ashmole’a. Głównie z przyczyn dydaktycznych, poznawczych tego typu placówki zaczęły powstawać w różnych częściach świata. Niewątpliwy prym wiodły włoskie uniwersytety m.in. w Bolonii, Florencji, Padwie czy Pavii. Obecna funkcja muzeów uniwersyteckich jest zdecydowanie bardziej interdyscyplinarna. Mają one być zarówno swoistymi laboratoriami nauki, ochraniać dziedzictwo akademickie, edukować studentów jak też całe społeczeństwo, odpowiadać na potrzeby mieszkańców danego regionu, być łącznikiem między światem nauki i kultury oraz produktem turystycznym. Muzea uniwersyteckie są przede wszystkim świadkami historii danej uczelni, środowiska akademickiego i zawodowego. Zaś zgromadzone w nich obiekty są jednocześnie źródłem informacji o ówczesnej technologii, postępie w medycynie jak również świadectwem indywidualnej ludzkiej historii życia. Życia, w którym splata się dążenie do wiedzy, misja pomocy potrzebującym, a zarazem ogromna pasja. Każdy więc eksponat w danej kolekcji jest obiektem życiowej pasji indywidualnej osoby.

Dekada

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku dołączył do szacownego grona „strażników dziedzictwa nauki” w maju 2011 roku. Wówczas na mocy Zarządzenia Rektora UMB nr 22/2011 oficjalnie powołano Muzeum Historii Medycyny i Farmacji na Uniwersytecie Medycznym w Białymstoku. Zlokalizowano je w głównej siedzibie Uczelni, czyli Pałacu Branickich, w prawym skrzydle. Początkowo dysponowano jedną salą wystawienniczą i dwoma pokojami administracyjnymi, łącznie 71 mkw. W zbiorach było 5 eksponatów własnych i ponad 1300 depozytowych. W Muzeum pracowały dwie osoby: Magdalena Muskała (Grassmann) - kierownik i Marta Piszczatowska. Od początku widać było duże zainteresowanie dziejami medycyny. W pierwszym roku funkcjonowania muzeum odwiedziło prawie 6 000 osób. Przez 10 lat istnienia placówka znacząco się rozwinęła. Obecnie ekspozycje muzealne, sale edukacyjne, administracyjne i magazynowe zajmują prawie 900 mkw. powierzchni. Zgromadzono ponad 10 000 eksponatów własnych i ponad 1300 depozytowych. W muzeum pracuje 5 historyków, specjalizujących się w dziejach regionu i historii medycyny (dr Magdalena Muskała, dr Marta Piszczatowska, mgr Katarzyna Szarejko, mgr Łukasz Baranowski, mgr Dominik Klucznik). Od maja 2011 roku do sierpnia 2021 roku muzealne wystawy odwiedziło ponad 220 000 gości.  

Pachnące ziołami

Kolekcje Muzeum zasadniczo można podzielić na część medyczną, farmaceutyczną i dotyczącą historii Pałacu Branickich. Powstały one z ogromnej pasji szeregu osób, bez których nie doszłoby w rezultacie do zorganizowania muzeum. W prawym skrzydle Pałacu, w którym w XVIII wieku mieszkali medycy Branickich, dziś zlokalizowanych jest osiem wystaw poświęconych głównie dziejom medycyny i farmacji. Najstarszą wystawą jest „Dawna apteka z przełomu XIX i XX wieku”, oparta w dużej mierze o zbiory Białostockiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego. Owe obiekty kolekcjonowane były z ogromną pasją, zwłaszcza przez dwie osoby: mgr Irenę Kałłaur oraz dr n. farm. Stefana Rostafińskiego. Dzięki ich wrażliwości na dziedzictwo farmaceutyczne oraz wielkiej determinacji i systematyczności, pozyskano łącznie 1366 eksponatów. Wśród nich znajdują się meble apteczne z końca XIX wieku oraz dwudziestolecia międzywojennego, naczynia apteczne, duży zbiór leków produkowanych na ziemiach polskich w wytwórniach „Ludwik Spiess i Syn”, „d. Magister Klawe”, „Fr. Karpiński”, „Dr A. Wander”, kolekcja destylatorów, pigulnice, ręczna tabletkarka, wagi apteczne i inne. Bardzo ciekawym eksponatem jest ręcznie pisany manuał z apteki w Suwałkach z przełomu XIX i XX wieku. Ważną częścią muzealnej biblioteczki farmaceutycznej jest kolekcja prac naukowych prof. dr hab. Andrzeja Danysza.

Młoteczek neurologiczny

Swoistą skarbnicą obiektów życiowej pasji jest druga część Muzeum UMB poświęcona medycynie. Historię rozwoju myśli i technologii medycznej ukazują poszczególne gabinety: anatomiczny, stomatologiczny, chirurgiczny, okulistyczny, ginekologiczny czy radiologiczny. O ile kolekcja farmaceutyczna zaczęła się od zbiorów PTF w latach 60. XX wieku, o tyle kolekcja medyczna przed oficjalnym powołaniem Muzeum w 2011 roku praktycznie nie istniała. Jej historia zaczęła się symbolicznie - od młoteczka neurologicznego należącego do prof. Zygmunta Kanigowskiego (1909-1968) – absolwenta USB w Wilnie, współpracownika prof. M. Rose w Polskim Instytucie Badań Mózgu w Wilnie, a po wojnie kierownika Kliniki Chorób Nerwowych AMB. Pochodzący z 1934 roku młoteczek przekazał w darze prof. Jan Stasiewicz, honorowy prezes OIL w Białymstoku. W niedługim czasie do Muzeum zaczęły napływać kolejne dary, będące świadkami wspaniałych lekarskich historii, legendarnych już postaci tworzących i budujących Uniwersytet Medyczny w Białymstoku. Gabinet anatomiczny to przede wszystkim eksponaty po prof. T. Dzierżykrayu-Rogalskim – organizatorze i pierwszym kierowniku Zakładu Anatomii Prawidłowej Człowieka AMB, pierwszym dziekanie Wydziału Lekarskiego oraz niestrudzonym badaczu antropologii lekarskiej w Polsce i Afryce. Oprócz preparatów anatomicznych, w skład kolekcji po prof. Dzierżykray-Rogalskim wchodzą narzędzia antropometryczne. Profesor – jako jeden z nielicznych naukowców - przez wiele lat prowadził badania antropologiczne ludności Jaćwieskiej, Kaszubów, Tatarów oraz Cyganów. Zajmował się m.in. badaniami antropomorfologii części miękkich człowieka, które zapoczątkowane zostały jeszcze w okresie międzywojennym przez słynną warszawską szkołę Edwarda Lotha, a kontynuowane przez ośrodek białostocki. Profesor wielokrotnie uczestniczył także w pracach terenowych w Egipcie i Sudanie, organizowanych przez prof. Kazimierza Michałowskiego, badając m.in. szczątki biskupów z Faras. Muzeum UMB posiada kolekcję narzędzi antropometrycznych należących niegdyś do prof. Dzierżykray-Rogalskiego, a dziś stanowiących dowód jego pasji badawczych. Dary przekazała córka Profesora – Paulina Dzierżykray-Rogalska oraz prof. J. Dzięcioł – obecny kierownik Zakładu Anatomii. Wystawę zdobią również prace wykonane przez Stanisława Wakulińskiego- artystę rzeźbiarza, wieloletniego pracownika białostockiej anatomii. O swojej pracy i pasji mówił: - Ideałem moich marzeń jest, aby sztuka trafiła do wyobraźni społeczeństwa, aby poruszała serca i umysły ludzkie, aby jej język był prosty, a zarazem głęboki w formie i treści. Wtedy sztuka będzie trwać na wieki, a jej ranga misyjna spełniać będzie rolę przekaźnikową następnym pokoleniom. Życzenie Stanisława Wakulińskiego spełnia się każdego dnia w Muzeum UMB gdzie znajduje się część jego kolekcji: 7 masek gipsowych pracowników UMB, popiersia gipsowe, tablice pamiątkowe poświęcone rektorowi AMB Stanisławowi Legeżyńskiemu oraz wspomnianemu już Zygmuntowi Kanigowskiemu, a także plansza anatomiczna (akwarela). W tej części muzeum prezentowana jest także medycyna sądowa. Dzięki wsparciu prof. A. Niemcunowicz-Janicy oraz prof. J. Janicy można oglądać eksponaty anatomiczne – preparaty w formalinie, jak również kolekcję mebli gabinetowych po prof. Marii Byrdy – założycielki i kierownik Zakładu Medycyny Sądowej AMB. Oprócz tego kolekcja zawiera pieczątki anatomiczne do opisywania sekcji, zdjęcia sekcyjne na szkle i papierze oraz dokumenty osobowe. Zwiedzający mogą również podziwiać preparaty z anatomii patologicznej oraz zabytkowe mikrotomy – przekazane przez prof. L. Chyczewskiego, kierownika Zakładu Patomorfologii Lekarskiej (2009-2017). Dowód życiowych pasji stanowi również obszerna kolekcja stomatologiczna. Muzealny gabinet stomatologiczny wypełniają eksponaty po dr Józefie Kubiczku – legendarnym stomatologu z Bielska-Białej. Darowane przez jego żonę Czesławę sprawiły, że część Muzeum zmieniło się w międzywojenny gabinet stomatologiczny, chętnie odwiedzany przez gości, jak też będący planem filmowym i fotograficznym. Tu także znajdują się eksponaty po dr Janie Rudzińskim, absolwencie USB w Wilnie, prowadzącym praktykę lekarską na Podlasiu (1904-1992). Po studiach związał swe losy z Podlasiem. W 1936 roku przyjechał do Sztabina, w którym pracował do 1945 roku. Jeszcze w 1942 roku wstąpił do AK i przyjął pseudonim „Sztabiński”. Był szefem sanitarnym IV Rejonu AK. Po wojnie wyjechał do Suchowoli. Był on przykładem lekarza – społecznika, typowego „doktora Judyma”. Kolekcja medyczna pozostająca w zbiorach Muzeum poświadcza jego wszechstronność. Bowiem oprócz narzędzi stomatologicznych jest instrumentarium chirurgiczne i ginekologiczne.

Znaczące miejsce w Muzeum UMB zajmuje kolekcja radiologiczna, która obecnie obejmuje 3 kompletne i działające aparaty rentgenowskie, szereg kaset i zdjęć rentgenowskich. Historię tego zbioru zapoczątkował dr Jerzy Roman z Puńska przekazując w 2012 roku kompletny aparat rtg firmy Siemens&Halske z 1921 roku. Kolejny aparat – polskiej firmy Farel to dar dr Kazimierza Berentowicza z Giżycka. Oba aparaty zostały przekazane w momencie, gdy obaj lekarze ukończyli 90 rok życia.

Liczące obecnie ponad 10 000 eksponatów zbiory Muzeum to dary zarówno wielu osób prywatnych (lekarzy, absolwentów UMB, pracowników służby zdrowia) jak też instytucji (szpitali UMB, szpitala wojewódzkiego, szpitala psychiatrycznego w Choroszczy), którym zależy na ochronie i promocji dziedzictwa polskiej medycyny, nauki i sztuki.

Pałac wielu historii

Trzecia część Muzeum poświęcona jest historii Pałacu Branickich –  siedzibie Uczelni. Główna wystawa mieści się w pałacowych piwnicach pod korpusem głównym. Te oryginalne XVII-wieczne przestrzenie, w latach 2017-2018 przeszły gruntowne prace remontowo-konserwatorskie i aranżacyjne. Na powierzchni ponad 260 mkw. , przy pomocy multimediów, archiwalnych zdjęć, modeli rzeźbiarskich, opowiadana jest historia Polskiego Wersalu od pierwszej osady ludzkiej do dnia dzisiejszego. Wystawa w piwnicach to część ścieżki historycznej „Spacer w przeszłość Pałacu Branickich”, która zaczyna się na dziedzińcu paradnym, wiedzie przez sień wielką, apartamenty I piętra i kończy się główną wystawą w piwnicach. Całość prac przystosowawczych była możliwa dzięki projektowi infastrukturalnemu w wysokości 3 mln zł. Najnowszym realizowanym zadaniem jest Aula Nobilium. Sala poświęcona wszystkim absolwentom UMB, osobom zasłużonym dla nauki i kultury, powstała z inicjatywy rektora prof. Adama Krętowskiego. Zajmuje ona pomieszczenie XVIII-wiecznej sypialni królewskiej i zgodnie z ceremoniałem królewskim oraz inwentarzem pałacu, jest utrzymana w kolorze karmazynowym. Dzięki pracom rekonstrukcyjnym udało się odtworzyć te części wyposażenia, o których wiadomo z dostępnych źródeł historycznych. Zaś dzieje Uczelni i jej absolwentów opowiadane są za pomocą ogromnego ekranu multimedialnego. W Auli znajduje się również panel multimedialny zawierający bazę wszystkich absolwentów UMB  w postaci życiorysów uproszczonych i rozszerzonych (dostarczanych przez absolwentów do Muzeum i publikowanych za ich zgodą). Baza i wszystkie treści merytoryczne zostały przygotowane przez pracowników Muzeum UMB.

Misja społeczna

Działalność Muzeum UMB podczas 10 lat istnienia wywarła trwały ślad w środowisku naukowym i kulturalnym Białegostoku. Od początku Muzeum włącza się w organizację głównych wydarzeń z zakresu dziedzictwa kulturowego takich jak m.in.: Noc Muzeów (połowa maja), Europejskie Dni Dziedzictwa, Europejskie Dni Dziedzictwa Akademickiego, Dni Otwarte UMB, i inne. Z tej okazji przygotowywane są liczne wystawy, rekonstrukcje historyczne, wykłady, spacery historyczne, koncerty itp. W Muzeum prowadzone są zajęcia edukacyjne (projekt autorski dr Marty Piszczatowskiej), podczas których dzieci, młodzież, studenci poznają tajniki poszczególnych dziedzin medycyny i sztuki. Oprócz tego Muzeum prowadzi prace naukowe poświęcone badaniu i ochronie dziedzictwa nauki i kultury. Pracownicy Muzeum są autorami licznych publikacji, m.in. serii jubileuszowej poświęconej historii UMB. Swoje wyniki badań przedstawiają na konferencjach naukowych w Polsce i na świecie. Muzeum jest także jednym z członków założycieli Stowarzyszenia Muzeów Uczelnianych w Polsce. Organizacja skupia dziś ponad 106 106 uczelnianych jednostek muzealnych w Polsce, a jej głównym celem jest wzajemna praca nad ochroną i propagowaniem dziedzictwa polskiej nauki i kultury. O bardzo prężnej działalności SMU świadczą niedawno wydane dzieła – „Muzea uczelniane. Katalog” oraz jego angielska rozszerzona wersja -  „Treasure houses of Polish Academic Heritage”.

Muzeum UMB na stałe wpisało się w krajobraz naukowy i kulturowy Białegostoku. Każdego dnia, z ogromną pasją pracownicy Muzeum przybliżają zwiedzającym historię lecznictwa, dzieje Pałacu Branickich i pierwszej białostockiej wyższej uczelni medycznej. Dzięki ofiarowanym eksponatom – ukazywana jest historia ludzkiego życia, często pełnego trudnych wyborów, oddania bliźnim, wymagającego charyzmy.

Magdalena Muskała, kierownik Muzeum Historii Medycyny i Farmacji UMB