.png)
Dzieje Pałacu Branickich od dawna wzbudzają ogromne zainteresowanie badaczy z różnych dziedzin nauki. Są one tym większe, gdyż właśnie tu zaczęła się historia Białegostoku. Historia, która od dwóch lat jest systematycznie odsłaniana w ramach wykopalisk archeologicznych prowadzonych na dziedzińcu paradnym.
Pałac Branickich - od ponad 73 lat główna siedziba Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku - należy do najpiękniejszych i najlepiej zachowanych barokowych rezydencji magnackich w Europie środkowo-wschodniej. Choć wydaje się nam, że doskonale go znamy, to skrywa on przed nami jeszcze wiele tajemnic.
Początki osady dworskiej
Obszar rezydencji Branickich od wieków stanowił doskonały teren osadniczy – lekkie wzniesienie, piaszczysty, suchy grunt, otoczony dookoła ciekami wodnymi. Przyjmuje się, że pierwszym właścicielem, który w I poł. XV wieku otrzymał te ziemie był Jakub Raczko Tabutowicz herbu Łabędź. Część ziem, na których później ulokowano Pałac Branickich po śmierci Jakuba otrzymał jego syn, Wacław. Pełnił on godność biskupa łuckiego. Według historyków istnieje duże prawdopodobieństwo, że na dziedzińcu paradnym Raczkowicze wybudowali drewniany dwór. Niestety brak źródeł archiwalnych uniemożliwia wskazanie dokładnej lokalizacji, architektury, a także konkretnej osoby, która zleciła inwestycję. Raczkowicze władali tą przestrzenią do poł. XVI wieku. W 1547 roku, na skutek mariażu wdowy po Mikołaju Bakałarzewiczu z Piotrem Wiesiołowskim, dobra białostockie przeszły w ręce rodu Wiesiołowskich. To z ich inicjatywy wybudowano murowaną kamienicę, której mury wypełniają dziś Pałac Branickich (korpus główny z dwiema wieżami). Kolejny etap rozwoju osadniczego należy wiązać z rodem Branickich, którzy od 1661 do początku XIX wieku byli właścicielami dóbr białostockich. Głównie dzięki Janowi Klemensowi Branickiemu, dawna kamienica Wiesiołowskich została przebudowana w magnacką rezydencję, o której randze świadczył nadany jej przydomek – Polski Wersal.
Historia skryta w murach pałacu
Mając na względzie rozpoznanie i ochronę dziedzictwa kulturowego Pałacu Branickich, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, jako właściciel obiektu, już w 2011 roku zlecił wykonanie badań inwentaryzacyjno-architektonicznych i archeologicznych w piwnicach pałacowych. Na ich podstawie i po rozpoznaniu najwartościowszych elementów architektonicznych Muzeum Historii Medycyny i Farmacji UMB zrealizowało projekt wystawy multimedialnej „Spacer w przeszłość Pałacu Branickich”. Poszukując dalej odpowiedzi na pytania o początki osadnictwa, na terenie dziedzińca paradnego w 2019 roku na zlecenie Uczelni wykonano badania geofizyczne metodą georadarową. Badania miały na celu ustalenie, czy istnieją struktury podziemne w postaci fundamentów, piwnic oraz kanałów. Wyniki badań z wykazanymi anomaliami świadczącymi o dawnej zabudowie stały się następnie podstawą do podjęcia wykopaliskowych badań archeologicznych. Niezwykle ważny jest fakt, że teren dziedzińca paradnego jest jedynym obszarem w obrębie rezydencji Branickich, na którym nie prowadzono archeologicznego rozpoznania nawarstwień kulturowych pod kątem naukowym. Jest to zarazem najistotniejszy z punktu widzenia historii Białegostoku teren pierwotnego osadnictwa, jak również powstania pierwszych siedzib dworskich: Raczkowiczów, Wiesiołowskich oraz Branickich. Okres bytności w tym miejscu dwóch pierwszych rodów stanowi do dziś najsłabiej rozpoznany czas w historii miasta. Toczą się dyskusje historyków i archeologów o to, kiedy i kto wybudował pierwszą siedzibę dworską, jaka była architektura budowli, gdzie dokładnie była zlokalizowana, jakie funkcje pełniły późniejsze dziedzińce. Źródła archiwalne nie dają pełni odpowiedzi. Jedyną szansą na ich uzyskanie są badania archeologiczne.
Pierwsze naukowe badania archeologiczne
Wykopaliskowe badania archeologiczne na dziedzińcu paradnym rozpoczęto we wrześniu 2022 roku z inicjatywy Rektora Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku prof. dr hab. Adama Krętowskiego. Niezwykle ważny jest fakt, że są to pierwsze w historii obiektu naukowe badania archeologiczne przeprowadzane na pałacowym dziedzińcu paradnym (wcześniej wykonywano nadzory archeologiczne podczas prac remontowych). Do współpracy zaproszono Uniwersytet w Białymstoku i Politechnikę Białostocką. Uniwersytet Medyczny, jako właściciel terenu, odpowiedzialny był za organizację badań, ich finansowanie, a także nadzór merytoryczny (dr Jerzy Tokajuk i dr Magdalena Muskała), Uniwersytet w Białymstoku przeprowadził prace archeologiczne (kierownik badań – dr hab. Maciej Karczewski), zaś specjaliści z Politechniki Białostockiej wykonali odwierty umożliwiające rozpoznanie szczegółowej stratygrafii nawarstwień antropogenicznych (prof. Piotr Banaszuk). Pracom archeologicznym poddano fragment dziedzińca, na którym w 2019 roku badania georadarowe wskazały anomalie mogące świadczyć o dawnej zabudowie. Wykop sondażowy miał 5x5 metrów. Odsłonięto wówczas fragment reliktów dużego budynku, prawdopodobnie z czasów Raczkowiczów. Przy okazji znaleziono też fragmenty kafla (wstępnie datowanego na czasy Wiesiołowskich), ceglanej posadzki, szklanego naczynia, a także miedziany szeląg Jana Kazimierza tzw. boratynkę oraz rylec mezolityczny. Pierwszy etap badań zakończono pod koniec września 2022 roku. Obiecujące wyniki pierwszego etapu badań archeologicznych spowodowały, że podjęto decyzję o ich kontynuacji w szerszej skali w 2023 roku. Do wykonania prac archeologicznych została wybrana Pracownia Archeologiczna APB THOR z Gniezna. Kierownikiem badań został archeolog mgr Michał Dziób, który przeprowadzał szereg prac wykopaliskowych na terenie Podlasia i Suwalszczyzny m.in. w klasztorze wigierskim. Ze strony Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku nad całością organizacji badań czuwał dr Jerzy Tokajuk – Zastępca Kanclerza ds. Technicznych wraz z Działem Inwestycji: mgr inż. Elżbietą Sokołowską i mgr inż. Adamem Korzunowiczem, zaś sprawami merytorycznymi i nadzorem historycznym zajmowała się dr Magdalena Muskała. Badania rozpoczęły się 3 lipca i trwały do połowy września 2023 roku.
Odkrywamy historię pierwszych właścicieli
Celem drugiego etapu badań było przede wszystkim odsłonięcie całych fundamentów dużego budynku wstępnie datowanego na XV-XVI wiek, czyli czasy pierwszych właścicieli Białegostoku. Badaniami objęto obszar 500 m2 w północno-zachodniej części dziedzińca. Odsłonięty obiekt ma około 10,5 x 13,5 m wielkości. Był to budynek drewniany posadowiony na kamiennych fundamentach spojonych gliną. Do dziś zachowały się jedynie fundamenty, jednak ich wielkość: głębokość 2 metry i grubość 1 metra, mogą świadczyć o randze budynku. Interesujący jest fakt, że budowla została zbudowana zgodnie z kierunkami świata, na osi północ-południe, a więc odrębnie niż Pałac Branickich. Był to budynek, który w środkowej części posiadał piwnicę prawdopodobnie szalowaną drewnem (zachowały się ślady drewnianej konstrukcji). Z odsłanianych warstw w środku budowli wydobyto kilkadziesiąt fragmentów kafli piecowych, wstępnie datowanych na XV-XVI wiek i czasy Raczkowiczów. Większość kafli jest szkliwiona. Część posiada motywy roślinne. Niezwykle ciekawe są kafle z wizerunkiem jeźdźca na koniu oraz anioła(?), a także z liternictwem. Odnaleziony we fragmentach kafel posiada napisy: Maria, Crist, Iesus. Fakt istnienia takiego stricte religijnego kafla w budowli świeckiej jest niezwykle interesujący i powodujący szereg pytań o właściciela budynku i pełnione przez niego funkcje. W niedalekiej odległości od fundamentów dawnej budowli Raczkowiczów natrafiono na miejsce, w którym wyrabiano zaprawę wapienną używaną przy murowaniu. Hipotetycznie może być ono związane z rodem Wiesiołowskich i wznoszeniem przez nich kamienicy, której mury można dziś odnaleźć w Pałacu Branickich. Fragmenty zaprawy z wyrobiska zostały pobrane do badania w celu określenia datacji.
Dziedziniec różnorodności i curiosta
Odkryte warstwy kulturowe na dziedzińcu paradnym pełne są różnorodnych i niezwykle ciekawych z punktu widzenia historii i archeologii artefaktów. Dominującą grupę wśród wydobytych przedmiotów stanowią kafle piecowe (kilkaset fragmentów). Znaleziono je zarówno w obrębie budowli Raczkowiczów, jak też w licznych tzw. jamach śmieciowych na dziedzińcu. Część z nich została wykopana podczas prac porządkowych po II wojnie światowej kiedy oczyszczano z gruzów spalony Pałac Branickich, przygotowując go do odbudowy. Zapewne wówczas zniszczone pałacowe piece uprzątnięto, wrzucając fragmenty kafli do dołów. Dziś owe śmietniska mają niemal bezcenną wartość, zwłaszcza, że oryginalne pałacowe wyposażenie praktycznie się nie zachowało. Odnalezione w jamach kafle pokazują przepiękną, przekrojową historię rezydencji od XVI do XVIII wieku. Niektóre, nieszkliwione, z ornamentem roślinnym odsyłają nas do czasów Wiesiołowskich i „wczesnych” Branickich. Inne, finezyjnie zdobione, w kolorystyce typowej dla XVIII wieku zabierają nas w czasy barokowego przepychu i teatralizacji życia na dworze Branickich. Oprócz kafli, ziemia pod dziedzińcem paradnym skrywała także fragmenty ceramiki i to zarówno z IV wieku n.e. (ceramika kreskowana) jak też średniowiecznej (X-XII wiek) oraz ceramiki siwej z czasów Raczkowiczów (XV-XVI wiek) i ornamentowanej z XVII-XVIII wieku. Osobną grupę znalezisk, choć nie tak liczną stanowią monety – głównie boratynki (szelągi Jana Kazimierza), ale jest też moneta z czasów Jagiellonów oraz z czasów Królestwa Polskiego. Z pojedynczych zabytków odkopano m.in. pozłacane pokrętło (być może element zegara lub pozytywki), klamrę od buta, pierścionek z brązu, klucze, guziki od munduru, a nawet granat puszkowy z okresu I wojny światowej. Wśród znalezisk są także buteleczki po lekach, które związane były z funkcjonowaniem w Pałacu przez cały okres I wojny światowej niemieckiego szpitala polowego. Badania archeologiczne odsłoniły nie tylko architekturę, elementy wystroju dawnych pomieszczeń ale również przyczyniły się do poszerzenia wiedzy o jadłospisie nowożytnych właścicieli rezydencji. W archeologicznych wykopach odsłonięto bowiem bardzo duże warstwy ości rybich, a także kości (zwłaszcza drobiowych).
To nie koniec historii
Badania archeologiczne 2022-2023 na pałacowym dziedzińcu paradnym przyniosły rewelacyjne odkrycia z punktu widzenia historii miasta i rezydencji. Odsłonięto relikty budynku pochodzącego z czasów Raczkowiczów – tej karty dziejów, która jest najmniej poznana. Różnorodne w swej formie, ornamentyce kafle piecowe przyniosły nowe spojrzenie na wyposażenie osady dworskiej i Pałacu na przestrzeni wieków. Wydobyto kilka tysięcy zabytków, które zasilą zbiory Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Dobrym znakiem na przyszłość jest decyzja o kontynuowaniu badań archeologicznych jeszcze w tym roku. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku dołoży kolejną cegiełkę do poznania dziejów Pałacu Branickich i ochrony dziedzictwa kulturowego miasta.
Dr Magdalena Muskała
Kierownik Muzeum Historii Medycyny i Farmacji UMB
Pełnomocnik Rektora ds. Historycznych i Muzealnych
