Polska Akademia Umiejętności

Zapewne niemal wszyscy nasi Czytelnicy wiedzą niemało o Polskiej Akademii Nauk (w skrócie PAN). Natomiast liczba osób, które są zaznajomione z działalnością Polskiej Akademii Umiejętności (w skrócie PAU) zdaje się być znacznie mniejsza. A jest to bardzo szacowna instytucja, która funkcjonuje od roku, 1872 czyli już 145 lat, a jej zasług dla rozwoju nauki w Polsce nie można przecenić.

Celem tego artykułu jest przybliżenie Czytelnikom „Medyka” wiedzy o PAU.

Historia PAU

Upadek powstania styczniowego spowodował zaostrzenie anty-polskiej polityki w zaborze rosyjskim, zaś zjednoczenie Niemiec w zaborze pruskim. Natomiast w zaborze austriackim doszło do pewnego poluzowania rygorów. Pozwoliło to na rozpoczęcie zabiegów na dworze cesarskim zmierzających do przekształcenia działającego od 1815 roku Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Akademię Umiejętności. Starania te zostały uwieńczone sukcesem wyrażającym się zatwierdzeniem przez cesarza Franciszka Józefa, 16 lutego 1872 roku, statutu akademii. Akademia stała się korporacją uczonych. Cesarz wyasygnował też na początkową działalność kwotę 20 tys. złotych reńskich oraz powołał młodszego brata, arcyksięcia Karola Ludwika na protektora akademii. Dodać tu należy, że w sprawę powołania akademii zaangażowali się tak wpływowi na dworze cesarskim ludzie jak Jerzy Lubomirski i Alfred Potocki (minister, a następnie premier Austrii).

Pierwszym prezesem akademii został prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego - Józef Majer. Funkcję tę piastował w latach 1872-1890. Wspomnieć tu należy, że prof. Majer był lekarzem, znanym uczonym, fizjologiem. Doprowadził do rozdzielenia na Uniwersytecie Jagiellońskim nauczania anatomii od nauczania fizjologii i jako pierwszy prowadził wykłady z fizjologii. W roku założenia uruchomiono trzy wydziały: filologiczny (I), historyczno-filozoficzny (II) i matematyczno-przyrodniczy (III). PAU nie ograniczała członkostwa jedynie do Galicji, lecz przyjmowało członków z innych zaborów. Od początku uważano, że jest to instytucja ogólnokrajowa. Akademia rozwinęła szeroką działalność wspomagającą naukę oraz działalność naukową. Zapewne to brak zaplecza laboratoryjnego oraz brak własnego państwa sprawiły, że dominowały nauki humanistyczne.

Nie sposób szczegółowo omawiać tej działalności. Niewątpliwie za najważniejsze dzieło uważa się „Bibliografię polską” zapoczątkowaną przez Karola Estreichera. Podjęto prace nad dziełem zatytułowanym Encyklopedia polska - dzieło nieukończone z powodu wojen światowych. Organizowano konferencje naukowe. Rozwinięto szeroką działalność wydawniczą. Prowadzono bibliotekę i dwa muzea (archeologiczne i przyrodnicze). Wspierano finansowo działalność wielu twórców. Przejęto Bibliotekę Polską w Paryżu. Stworzono zaczątki stacji naukowej w Rzymie. Tak zakrojona działalność wymagała znacznych nakładów finansowych. Dotacja rządowa (z Wiednia), dotacja Sejmu Galicyjskiego we Lwowie oraz skromna dotacja miasta Krakowa nie zaspokajały potrzeb. Jest rzeczą niezmiernie interesującą, że dość szybko zaczęły napływać darowizny od osób prywatnych. I to nie tylko z Galicji, lecz również z innych zaborów. Były to zarówno darowizny pieniężne (często ogromne, np. fundacji Bolesława Maleszewskiego z Petersburga - dwa miliony koron, Wiktora Osławskiego - 1,6 miliona koron i Erazma Jerzmanowskiego 1,2 miliona koron), jak też nieruchomości (jak np. zakłady zdrojowe w Szczawnicy podarowane prze Józefa Szalaya). Darowizny świadczyły o wielkim zaufaniu darczyńców do akademii.

Po odzyskaniu niepodległości nastąpiła zmiana nazwy „Akademia Umiejętności w Krakowie” na „Polska Akademia Umiejętności”. Statut PAU zatwierdził naczelnik państwa Józef Piłsudski 22 listopada 1919. Ciekawe, że mając tyle spraw o znaczeniu „być albo nie być” dla ojczyzny, Marszałek znalazł czas i „głowę” na zainteresowanie się Akademią. Na pierwsze publiczne posiedzenie PAU skierował też adres, w którym czytamy m.in. „…Akademia Umiejętności, stając się obecnie najwyższą instytucją naukową dla całej Polski, ma do spełnienia wielkie zadanie…”. Niestety I wojna światowa i zapaść finansowa po odzyskaniu niepodległości doprowadziły finanse akademii do ruiny. Jej właściwe funkcjonowanie uratowali darczyńcy. Ogromny dar w postaci 10 tysięcy hektarów gruntów ornych i lasów przekazał mieszkający w Żywcu arcyksiążę Karol Stefan Habsburg w roku 1924. Paweł Tyszkowski przekazał w testamencie niemal 7 tysięcy hektarów gruntów. PAU otrzymywała także szereg innych, często bardzo znacznych darów od wielu osób, co zapewniło podstawy materialne jej funkcjonowania po odzyskaniu niepodległości.

Międzywojenny entuzjazm nie ominął PAU. Z rozmachem kontynuowano badania historyczne, etnograficzne, językowe, filozoficzne, działania wydawnicze i inne. Publikowano także prace z dziedziny chemii, fizyki i matematyki. Opublikowano takie podręczniki, jak np. „Anatomia człowieka” pod redakcją Adama Bochenka (niedawni studenci medycyny zapewne wspominają to dzieło) i szereg innych podręczników medycznych używanych przez lata. W roku 1930 powołano Wydział Lekarski (IV).

We wczesnych latach po drugiej wojnie światowej, nowe władze polityczne pozbawiły PAU majątku, zbiorów, wszystkich agend i dotacji, co doprowadziło do nieformalnego zawieszenia działalności tej instytucji. Jej majątek (oprócz folwarków i lasów) oraz agendy naukowe przejęła nowo utworzona Polska Akademia Nauk. Ten stan zawieszenia pozwalał żyjącym członkom PAU i popierającym osobom na ponawianie prób reaktywacji PAU w roku 1957 oraz 1981. Starania te zakończyły się wszakże niepowodzeniem. PAU reaktywowano dopiero w roku 1989 w wyniku decyzji politycznych podjętych przez Okrągły Stół. 27 lutego 1990 prezydent Wojciech Jaruzelski zatwierdził nowy zarząd Polskiej Akademii Umiejętności, a więc rozpoczęła się legalna działalność tej instytucji.

PAU obecnie

Uruchomienie działalności PAU było zadaniem niezwykle trudnym. Akademia nie posiadała  bowiem żadnego majątku. Zaledwie jego niewielką część udało się z biegiem czasu odzyskać. Finansowanie działalności statutowej PAU przejął Komitet Badań Naukowych a następnie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wsparcia dla PAU udzielają też Fundacja Lanckorońskich oraz Fundacja z Brzezia Lanckorońskich. PAU uzyskuje też granty na realizacje różnych zadań. Interesujące, że wielu ludzi w III Rzeczpospolitej dorobiło się majątków. Nie przekłada się to wszakże na darowizny dla PAU (ani też, o ile mi wiadomo, dla PAN). W roku 1991 Wydział Matematyczno-Przyrodniczy podzielono na Wydział Matematyczno-Fizyczno-Chemiczny (III) i Wydział Przyrodniczy (IV). Wydział Lekarski stał się Wydziałem V. W roku 1997 utworzono Wydział Twórczości Artystycznej (VI). W ramach wydziałów działają komisje.

Zgodnie ze statutem, członkowie PAU dzielą się na członków czynnych, korespondentów, zagranicznych oraz honorowych. Liczba członków wydziałów I - V nie może przekraczać 27 członków czynnych, 34 członków korespondentów (z możliwością zwiększenia o 2) oraz 41 członków zagranicznych. Liczba członków wydziału VI nie może przekraczać 40 członków czynnych i 40 członków zagranicznych. Wydział ten nie ma członków korespondentów. Ustalono bardzo wysoką poprzeczkę odnośnie do ważności wyboru na członka PAU. Kandydat musi uzyskać przynajmniej ¾ głosów oddanych przez minimum połowę należących do wydziału członków krajowych. Według stanu z 10 czerwca 2016 liczba członków PAU wynosi: czynni -148, korespondenci - 158, zagraniczni - 186. Obecnie, nie ma członków honorowych. Wspomnieć tu należy, że trzech profesorów z Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku zostało uhonorowanych godnością członka PAU, a mianowicie prof. Jan Górski jest członkiem czynnym, zaś prof. prof. Włodzimierz Buczko oraz Michał Myśliwiec są członkami korespondentami.

PAU pozostała nadal korporacją uczonych. Nie posiada własnych instytutów naukowych prowadzi jednakże bardzo szeroką i zróżnicowaną działalność. PAU współpracuje z wieloma analogicznymi instytucjami naukowymi w świecie. Wspiera badania naukowe i prowadzi badania własne. Organizuje kilkadziesiąt konferencji, seminariów i spotkań naukowych rocznie. Tematyka tych spotkań jest bardzo zróżnicowana. Na szczególne podkreślenie zasługuje organizacja Kongresów Polskich Towarzystw Naukowych w Świecie. Odbywają się one  co trzy lata, a w październiku bieżącego roku odbędzie się już piąty Kongres.

PAU jest współwłaścicielem i zarządcą Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie. Biblioteka liczy około 735 500 vol. i jedn. inw., w tej liczbie blisko 175 000 vol. i jedn. inw. zbiorów specjalnych. Składa się nań, m.in.: 17 118 starych druków, ponad 154 365 rękopisów oraz ponad 99 000 grafik, rysunków i ekslibrisów. PAU współdziała z Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie. Zasób archiwum liczy 1500 m.b. dokumentacji aktowej. PAU jest współwłaścicielem Biblioteki Polskiej w Paryżu. Jest też właścicielem tzw. Fototeki Lanckorońskich. Fototeka liczy obecnie ponad 40 000 oryginalnych odbitek pozytywowych. Podarował ją w roku 1929 Karol hrabia Lanckoroński. PAU współdziała z Instytutem Historii PAN w zakresie opracowywania i publikacji Polskiego Słownika Biograficznego. PAU przydziela humanistom na badania zagraniczne stypendia Fundacji Lanckorońskich i Fundacji z Brzezia Lanckorońskich. Przyznaje pięć nagród naukowych oraz jedno wyróżnienie z powierzonych funduszy. Laureatem jednej z nagród (im. Tadeusza Browicza) był prof. Michał Myśliwiec z zespołem z naszej Uczelni.

Bardzo prężnie działa Wydawnictwo PAU. Wydaje szereg czasopism naukowych i książek oraz internetowy tygodnik o nazwie „PAUza Akademicka”.

Prof. dr Jan Górski

Autor dziękuje p. Lucynie Nowak, kierownikowi Działu Wydawnictw PAU za dostarczenie zdjęć

Bibliografia:

Piotr Hübner: „Od Towarzystwa Naukowego Krakowskiego do Polskiej Akademii Umiejętności”. PAU, Kraków 2002

Stanisław Grodziski: „Polska Akademia Umiejętności 1872-1952-2002”. PAU, Kraków, 2005

Julian Dybiec: „Polska Akademia Umiejętności 1872-1952. Secesja”, Kraków 1992

Strona Internetowa PAU – www.pau.krakow.pl